مسجد فقط مکانی مقدس برای به جا آوردن نماز نیست؛ مسجد یکی از مصادیق سبک زندگی اسلامی است. مساجد بسیاری در ایران وجود داشته و دارند و هر یک علاوه بر اینکه برای برپایی نماز مورد استفاده قرار می‌گیرند، جایی برای توسعه ارتباطات اجتماعی مسلمانان، شناخت یکدیگر و یاری رساندن به هم نیز هستند. در ایران زیبا، مساجدی با معماری و ساختار حرفه‌ای و خارق‌العاده کم نداریم. قدمت برخی از این مسجد‌ها به سال‌های صدر اسلام می‌رسد. مسجدها نشان می‌دهند که از همان آغاز اسلام، اهمیت و توجه به اجتماعات در اسلام چقدر حائز اهمیت بوده است. اگر به یزد سفر کنید، در بخش مرکزی روستای فَهرَج آن شاهد حضور مسجدی کاهگلی خواهید بود که به «مسجد جامع فهرج» یا «مسجد کهن» معروف است. گفته می‌شود که این مسجد یکی از قدیمی ترین مساجد ایران است. برخی هم مدعی هستند که فهرج، قدیمی ترین و کهن‌ترین مسجد ایرانی است که از صدر اسلام تا کنون پابرجا مانده است. در ادامه از این مسجد بیشتر خواهید خواند. با ما همراه باشید:

آیا فهرج، قدیمی ترین مسجد ایران است؟ 
مسجد جامع فهرج یا مسجد امام حسن (ع) در نیمه اول قرن یکم هجری بنا شده است. به گواه باستان‌شناسان و محققان تاریخی، بنای این مسجد از ابتدای ساخت تا کنون هیچ تغییری را به خود ندیده است. جالب است بدانید که هنوز هم در این مسجد، نماز خوانده می‌شود و پویایی و حرکت همچنان در آن در جریان است. برخی از کارشناسان معتقد هستند که مسجد تاریخانه دامغان، قدیمی ترین مسجد ایران است. در هر حال، هر دو مسجد بسیار تاریخی هستند و در هر بند از آنها خاطرات تاریخی فراوانی ثبت شده است.
بررسی معماری و ساختار مسجد فهرج نشان می‌دهد که در دروان ساسانی ساخته شده است. اگر از طرف‌داران مکان‌های مذهبی بوده و برای هنر معماری ارزش قائل باشید حتما با دیدن این مسجد قدیمی، حس و حال بسیار خوبی پیدا خواهید کرد. مسجد فهرج یکی از قدیمی ترین بناهایی است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده و البته مرمت و بازسازی‌هایی در آن صورت گرفته است. زیرا گذر زمان باعث شده که بخش‌هایی از آن از دست موریانه‌ها و البته آسیب‌های انسانی در امان نباشد. در سال ۱۳۴۹ هم فهرج را به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رساندند.

با معماری قدیمی ترین مسجد ایران آشنا هستید؟
ساختمان مسجد فهرج از جنس خشت و گل است. در ساخت بخش‌های اندکی هم از آجر بهره گرفته شده که البته در ساختار اولیه مسجد وجود نداشته و به واسطه مرمت به ساختمان اضافه شده است. یکی از نکاتی که در همان بدو ورود به مسجد دستگیرتان می‌شود، سادگی بیش از حد آن است. این مسجد که با الگوبرداری از مسجد پیامبر در مدینه ساخته شده است از همان الگوی ساده‌زیستی و تجمل‌گریزی صدر اسلام بهره برده و بیشتر از هر نشانه دیگری ثابت می‌کند که مساجد فقط آثار و ابنیه‌ای تاریخی نیستند بلکه نماد و نشانه‌ای از یک سبک زندگی به شمار می‌روند. اگر فهرج را با سایر مساجد معروف قدیمی مقایسه کنید به خوبی متوجه خواهید شد که در آن خبری از کاشی‌کاری‌ها و تزئینات مساجد قدیمی نیست. سادگی و بی‌پیرایه بودن این بنای قدیمی، حس و حال آرامش‌بخشی را به بازدیدکنندگانش منتقل می‌سازد. قسمت‌های اصلی بنای مسجد شامل: میان‌سرا، شبستان اصلی، شبستان زمستانی، ورودی‌ها و مناره است. معماری و نقشه این بنا از پیچیدگی چندانی برخوردار نیست. 
مسجد فهرج دارای شبستانی با سه دهانه است. دهانه میانی آن از دو دهانه چپ و راست آن بزرگ‌تر است و قسمت پوشاننده سقف‌ها هم تاقی‌شکل است. ارتفاع شبستان مسجد از سایر نقاط آن بیشتر است و حیاطی دارد که به طور تقریبی می‌توان آن را به شکل یک مربع نامنظم دانست. در شبستان مسجد، ستون‌ها و ستونک‌های تزئینی هم دیده می‌شود. 
یکی از مهم‌ترین و روحانی‌ترین بخش‌های هر مسجدی، محراب آن است. محراب مسجد فهرج هم محرابی گچی در انتهای دهانه میانی شبستان بر روی دیوار قبله است. عرض محراب ۲ متر و ۳۲ سانتی‌متر و طول آن هم ۳ متر و ۲۴ سانتی‌متر برآورد می‌شود.

سرنوشت مسجد فهرج و ناجی آن را می‌شناسید؟
مرحوم استاد محمدکریم پیرنیا که از اساتید و نظریه‌پردازان معماری ایرانی است، روزی سوار بر خودروی اداره حفظ آثار باستانی از بافق به سمت یزد در سفر بوده است. در حوالی یزد، مناره‌های مسجد فهرج توجه او را به خود جلب می‌کند و تصمیم می‌گیرد که از مسجد بازدیدی داشته باشد. دست بر قضا، روستائیان در جلساتی در آن زمان، خواهان تخریب مسجد و نوسازی آن بوده‌اند. استاد با پا گذاشتن به مسجد درمی‌یابد که با یک مسجد ساده کاهگلی رو به رو نیست و آنچه می‌بیند، قدمتی دارد که حداقل به دوران ساسانی بازمی‌گردد. حضور استاد در مسجد همانا و حفظ این جواهر تاریخی هم همان. انگار قدم‌هایی جادویی استاد پیرنیا را به سمت مسجد فهرج می‌کشاند تا با متقاعد کردن روستائیان، آنها را از چنین تصمیمی بازدارد.

نشانی قدیمی ترین مسجد ایران را می‌دانید؟
روستای تاریخی فهرج در ۳۶ کیلومتری شمال شرقی یزد و در مسیر جاده یزد-کرمان قرار دارد. فهرج قدیمی در دل کویر جا خوش کرده است. مردم بومی و سالخورده می‌گویند که فهرج در ابتدا، پهرشت نام داشته است. پهرشت یعنی مخفیگاه و بعدها معرب این واژه، یعنی شکل عربی‌شده آن (فهرج) مورد استفاده قرار گرفته است. در دوران اوایل اسلام، اعراب مسلمان که به دنبال آخرین پادشاه ساسانی یعنی یزدگرد بوده‌اند، در راه رسیدن به خراسان در بیابان‌های طبس گم می‌شوند و در طی مسیر به فهرج می‌رسند. اهالی فهرج به این اعراب شبیخون می‌زنند و تعدادی از آنها را می‌کشند. کشته‌شدگان مسلمان این حادثه در همان‌جا دفن می‌شوند و بعدها، یعنی زمانی‌ که مردم فهرج به دین اسلام روی می‌آورند، در محل دفن اعراب مسلمان، زیارتگاهی بنا می‌شود که به عنوان مجموعه شهدای فهرج معروف می‌شود.

اگر تمایل دارید که به دیدن این مسجد بی‌پیرایه و قدیمی در فهرج بروید باید بعد از خروجی یزد به سمت استان کرمان، وارد بزرگراه یزد-بافق شوید و با پشت سر گذاشتن ۱۷ کیلومتر، به سمت مسجد ساده و دوست‌داشتنی فهرج رهسپار شوید. از آنجا که فهرج در دل کویر قرار دارد، برای بازدید از آن بهتر است، ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان را انتخاب کنید.