سماع رقص عارفان عاشق

نمی‌دانیم تا چه اندازه با صوفیان و رقص سماع آشنا هستید. اما حتی اگر معنای این واژه‌ها و ریشه آن را هم دقیقا ندانید، حتما درویشانی را که با لباس‌ها و کلاه‌های ویژه خود، از خود بی‌خودشده و به وجد آمده در حال چرخش و گردش موزون هستند روی آثار هنری و تصاویر کارت‌پستال‌ها دیده‌اید. سماع به معنای آواز گوش‌نواز و شنیدن است. اما برای صوفیان، عمق این واژه خیلی بیشتر از این معنی است. شاید اصلا بپرسید که صوفیان چه کسانی هستند. بگذارید همه چیز را از ابتدا برایتان شرح بدهیم؛ صوفیان گروهی هستند که در جستجوی زهد و تقوا از تمام مادیات دنیوی دست می‌کشند و همه نیت و خواسته قلبی آنها نزدیکی به درگاه حق تعالی است. اما اجازه بدهید که درباره صوفیان و سماع معروفشان بیشتر برایتان بگوییم:

سماع دقیقا چیست؟
داستان رقص سماع، داستان رشد روحی و معنوی است. رشدی که صوفیان را به عشق ناب الهی و پروردگار جهانیان نزدیک و نزدیک‌تر می‌کند. صوفیان به آواز و ترانه‌های عرفانی که در مجلس «ذکر جلی» خوانده می‌شود، سماع می‌گویند. در این مراسم، درویشان با شنیدن سماع از خود بی‌خود می‌شوند و به حرکاتی دست می‌زنند که آنها را به ذات اقدس الهی نزدیک می‌کند. پس صوفیان در یک محفل دور هم جمع می‌شوند و با خواندن اشعار و آوازهایی معنوی، تحت تاثیر قرار گرفته و به حالت رقص و پای‌کوبی درمی‌آیند. در این مراسم از ادوات و سازهای موسیقایی هم بهره مناسبی برده می‌شود. آلات موسیقی دف و نی از مهم‌ترین سازهایی هستند که در مراسم رقص سماع مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما چرا؟ دف از منظر دروایش، یکی از مهم‌ترین سازهای عرفانی است به این خاطر که اولین آلت موسیقی بوده که در زمان ورود پیامبر اکرم به مدینه نواخته شده است. نِی هم که از تعابیر عرفانی و صوفیانه زیادی برخوردار است و از آن به عنوان نشان‌گر ماهیت انسان و نمادی از عالم صغیر یاد می‌کنند. اجازه بدهید که چرایی این ماجرا را در قسمت بعدی شرح دهیم:

درمراسم سماع دقیقا چه می‌کنند؟
مراسم وجد و سماع معمولا در فضایی به شکل دایره برگزار می‌شود. برخی معتقد هستند که انتخاب شکل دایره برای برگزاری رقص سماع نمادی است از ازلی و ابدی بودن زمان و برخی هم علت را انتخاب دایره به عنوان نمادی از چرخش سیارات به دور خورشید در مسیری دوار می‌دانند. به طور کلی دایره در فرهنگ صوفیان به معنای ابدیت تفسیر می‌شود. حالت حرکت بدن درویشان در رقص سماع هم فلسفه‌های خاص خود را دارد. برای مثال، یکی از دستان دراویش در حین رقص رو به آسمان و دست دیگرشان رو به پایین و زمین است. این حرکت به معنای ایجاد پلی میان آسمان و زمین یا همان برقراری رابطه‌ای عرفانی با حق‌تعالی در آسمان‌ها است.
مولانا، شاعر عزیز و نخبه ایرانی هم از طرفداران رقص سماع بوده و در توسعه این مراسم و آئین نقش داشته است. او رقص سماع را ابزاری برای دست‌یابی به کمال انسانی می‌دانست. رمزشناسی حرکات سماع بسیار پیچیده است و به دانش عرفانی نیاز دارد. مثلا حرکات، ذکرها، مراحل مختلف رقص و...، هر کدام دارای فلسفه‌هایی مخصوص به خود هستند. 

رقص سماع در کجا برگزار می‌شود؟

هر سال در قونیه یعنی زیارتگاه صوفیان واقع در آناتولی مرکزی و محل تولد و مزار مولانا هم مراسم بزرگذاشت بزرگی برگزار می‌شود که در آن رقص سماع هم با شکوه و زیبایی خاصی صورت می‌گیرد. علاوه بر قونیه و تولد مولانا، در نقاط مختلف استانبول هم در خانه مولوی گالاتا که اولین مرکز صوفیان استانبول است، رقص سماع برپا می‌شود. بازدید عموم از مراسم سماع ممکن است و همه می‌توانند با رفتن به تور قونیه شاهد این رقص پرشور و عرفانی باشند. نکته جالب توجه این است که حتی اگر با مولانا چندان آشنا نباشید یا از صوفی‌گری چیزی ندانید، باز هم تماشای رقص سماع شما را تحت تاثیر قرار خواهد داد. این مراسم با خواندن دعا آغاز می‌شود و با پخش شدن نوای فلوت، دراویش شروع به انجام حرکات موزون می‌کنند. برای این رقص، درویشان لباس‌های ویژه‌ای می‌پوشند. کلاه‌های بزرگ مخروطی، نمادی از سنگ قبر و تن‌پوش سیاه دروایش نمادی از گور است. ردای سفیدی که به تن دارند هم حکایت از کفن دارد.

در سال‌های دور، آتاتورک یعنی بنیان‌گذار جمهوری ترکیه برگزاری مراسم رقص سماع را ممنوع کرده بود. واهمه او از این بود که در چنین مراسمی از آئین و تشریفات بهره سیاسی برده شود و پای شورش و آشوبی به میان آید. فشارها و محدودیت‌های آتاتورک در آن زمان باعث شد که دراویش به زیرزمین‌ها نقل مکان کنند و مراسم خود را به صورت پنهانی و زیرزمینی برگزار نمایند. کم‌کم با تثبیت اوضاع سیاسی و در دهه ۵۰ میلادی، رقص سماع هم مجاز شد و این مراسم در نقاط مختلفی از ترکیه برگزار می‌شد.
رقص سماع در مکان‌های مختلفی از جمله بازار و منازل شخصی هم برگزار می‌شود. اما اجرای آن در مراکز ویژه و خاصی چون: خانقاه، زاویه، صومعه و... رواج بیشتری دارد. این رقص دیدنی و پرمفهوم ریشه‌های اساطیری دارد. در کتب مقدس نظیر تورات و انجیل هم به آن اشاره‌هایی شده است. صوفیان، رقص سماع را ابزاری برای رشد معنوی خود می‌دانند و به آن به چشم تمرینی برای تقویت ارتباط با خدا، ایجاد سرزندگی برای ترک رخوت و تحریک عواطف عمیق روحی نگاه می‌کنند. صوفیان و دراویش حتی شنوندگان و بینندگان این رقص را هم بی‌تاثیر از مفاهیم عمیقش نمی‌بینند و معتقد هستند که آن کسی که به تماشای این رقص می‌نشیند هم به حد ظرفیت خود از آن بهره می‌برد و اگر به درستی از دستاوردهای آنچه بر جانش نشسته، بهره نبرد، امکان دارد که عوارض منفی در روح و جان او به وجود بیاید.

نکات مهمی که باید در تماشای رقص سماع بدانید
مشاهده رقص سماع برای عموم مردم آزاد است. اصلا بهتر است بدانید که تماشای این رقص به یکی از جاذبه‌های گردشگری تور ترکیه بدل شده است ولی حضور در محل برگزاری مراسم نیازمند آگاهی از اصولی است که باید از قبل بدانید. مثلا وقتی به سالن و محل اجرای رقص سماع می‌روید، حق ندارید که مراسم را از میانه اجرا ترک کنید. این حرکت نوعی بی‌احترامی قلمداد خواهد شد. علاوه بر آن، تصویربرداری از رقص هم ممنوع است و بینندگان باید در کمال سکوت و با دقت شاهد برپایی رقص و مراسم باشند. دراویش در این رقص از خود بی‌خود می‌شوند و ارتباطی ویژه با درگاه حق برقرار می‌کنند. پس صحبت کردن، بی‌توجهی یا عکس‌برداری در خلال چنین مراسمی اصلا مطلوب نیست.
اگر اهل کشف دنیا و آشنایی با عقاید و مسالک گوناگون هستید، پس همسفر تور قونیه ما باشید.